فضاهای شهری با روشنایی برای زندگی در شب طراحی می شوند. یکی از نقایص معماری و شهرسازی ما در این است که همه طراحی ها با احتساب نور خورشید انجام می شود.
به عبارتی با تاریکی هوا تمامی خلاقیت ها و هنرهایی که برای آن کوشش شده، یکباره در تاریکی شب محو می شود. زندگی شهری و بالطبع الزامات اقتصادی مرتبط با آن ایجاب می کند که دامنه فعالیت های انسانی از طول روز گذشته و تا پاسی از شب ادامه یابد.
به این ترتیب کار و فعالیت شبانه به مرور به قسمتی از زندگی شهری تبدیل شده است. تقریباً کلیه فعالیت های شهری که قبلاً در روشنایی روز امکان پذیر بوده، اینک در شب و به کمک نور مصنوعی قابل اجرا است. به عبارتی الزامات شهرنشینی، شب را برای انسان تبدیل به روز کرده است و فضاهای شهری در این پدیده جایگاه خاصی را به خود اختصاص داده اند.
شب هنگام فضاهای شهری مانند خیابان ها، میادین، پارک ها و... به طور فزاینده ای به عنوان فضاهای زنده، متنوع و مملو از عبور و مرور مورد استفاده قرار می گیرند. تغییرات بنیادینی که فعالیت های شبانه موجب آن شده اند، تدریجاً سیمای خاصی را به محیط تحمیل می کند که در صورت هدایت آگاهانه کیفیت زندگی شهری را بهبود می بخشد.
فعالیت های شبانه هنری و تفریحی نظیر سینما، کنسرت، تئاتر و رستوران ها همچنین پارک ها و گردشگاه ها بیشتر مدیون استفاده از نور مصنوعی هستند. از دیگر فعالیت های شبانه می توان به کارگاه ها و کارخانه ها و شیفت کار شبانه آنها اشاره کرد که در پرتو نور مصنوعی ممکن شده است. تاثیرات عمیق حاصله از این تحولات، معماران را بر آن داشت تا به ارزیابی مجدد از کاربرد نور مصنوعی جهت تاثیر بر ادراک انسان و القای بهتر و دلنشین تر هنر معماری به بیننده بپردازند.
تجربیات سال های اخیر محققان به کمک دستاوردهای علمی ، پزشکی و تکنولوژیکی، موجب شد، ضمن ارتقای این زمینه پژوهشی، از حالت ابتدایی و اولیه آن که روشنایی تیر چراغ برق خیابان ها است خارج و حضور هوشمندانه آن در معماری و شهرسازی گسترش یابد. قابلیت استفاده از نور مصنوعی و تاثیر آن بر ادراک انسان را می توان در دو مثال ساده یعنی نور چراغ راهنمایی و رانندگی در چهارراه ها که هر رنگ تاثیر مشخصی مانند خطر، احتیاط یا آسودگی را به راننده و عابر القا می کنند یا نور رنگارنگ لامپ های مهتابی طباخی ها به عنوان نشانه ای که عابران را از فعالیت خاصی در آن مکان آگاه می سازد، مشخص کرد. مدل سازی برای نور مصنوعی در شهرسازی تا به حال سیمای شهری و هر آنچه در ارتباط با آن است با احتساب روشنایی روز و در محدوده زمانی تابش نور خورشید حضور خود را عیان می کرده است، به عبارتی نور خورشید مانند ظرفی است که محتوای درون خود را شکل و شخصیت می بخشد.
اما باید اذعان کرد سیمای شهر در شب نیز روی دیگر سکه است که تا به حال به آن توجهی که درخور آن است، نشده است. برخی از شهرهای اروپایی در زمینه مدل سازی سیمای شهری در شب پیشروتر از بقیه اند به طوری که، بروشورها و پوسترهای تبلیغاتی آنها، تصاویری از زیبایی های شهر را که در دل شب تلألو دلپذیری دارد، به نمایش گذاشته اند. این اقدام زمانی امکان پذیر شده که متخصصان توانسته اند سیمای شهر را از دریچه شب ارزیابی کرده و برای آن طراحی منحصر به فردی انجام بدهند.
در آلمان در سال های اخیر علاقه به این موضوع افزایش یافته است. شهرهایی نظیر فرانکفورت، لایپزیک، دوسلدورف و... دارای یک نظام سیمای شهری شبانه هستند، شهرهای پکن و شانگهای در چین برنامه ریزی خود را در این زمینه به پایان رسانده اند.
به کمک مدل سازی موفق برای سراسر شهر، هریک از فضاها، عناصر و... شهری برنامه خاصی برای نمایش آن در شب پیش بینی شده و همچنین ارتباط آنها با یکدیگر تحت هدایت مدل فوق فراهم شده است. در بخش معماری نیز طراحی همزمان معماری و مدل سازی نور، این دو را لازم و ملزوم یکدیگر می سازد. نور، بخشی از مصالح ساختمانی می شود و با حجم و بدنه و نمای ساختمان یک پیکر را می سازند و هر کدام دیگری را تکمیل می کند.
جدیدترین و معتبرترین تئوری هایی که درباره نور و کاربرد آن در معماری و شهرسازی انجام گرفته، توسط دو نفر متخصص به نام ریچارد کلی و ویلیام لام است. این دو نفر در تلاشند ثابت کنند کاربرد نور مصنوعی و فواید آن برای انسان به مراتب بیش از آن است که از این پدیده فقط برای روشنایی خیابان ها استفاده شود.
اولی جنبه های مختلف عملکرد نور را به عنوان ابزار هادی اطلاعات بررسی می کند در حالی که دومی ادراک انسان را به عنوان بستری جهت مدل سازی و حل مسائل طراحی نور مصنوعی مورد توجه قرار می دهد.
بر اساس تجربیات علمی به دست آمده از اینگونه مطالعات و سایر بررسی های علمی و اجرایی بیشماری که انجام گرفته است، نور مصنوعی در معماری، شهرسازی و طراحی شهری، جایگاه ویژه ای را به خود اختصاص داده است.
نماد، نشانه، گره، جداره، ساختمان های ارزشمند، سیلوئت و... هر آنچه در طراحی شهری بر آن تاکید شده و پس از غروب آفتاب و با فرا رسیدن تاریکی، ممکن است در عملکرد آن اختلال به وجود آید،
به کمک مدل سازی نور مصنوعی کارایی خود را در طول شب نیز حفظ خواهد کرد. در شهرسازی نیز کاربرد نور مصنوعی در زمینه های مختلف از جمله شناساندن؛ لبه ها و مرز مناطق، نواحی، محلات و افزایش بار هویتی مراکز آنها، میراث طبیعی و رود دره ها، فضاهای شهری (پیاده راه ها، میادین، مراکز خرید و...)، بافت های کالبدی ارزشمند و... در هنگام شب ممکن است.
موارد ذکر شده فوق در یک مثال عملی توضیح داده می شود؛ مساجد، جایگاه ویژه ای را در طرح های تفصیلی تهران به خود اختصاص داده اند؛ تفکری که شهردار تهران درسخنان اخیر خود به آن اشاره داشته و محله محوری را از برنامه های اصلی شهرداری تهران دانسته اند. به این ترتیب مسجد به عنوان مرکز ثقل محله، کلیه خدمات سطوح محله ای را حول خود متمرکز خواهد کرد.
از طرفی فعالیت های چندگانه مسجد به لحاظ انجام فرایض روزانه مذهبی و سایر مناسبت های مذهبی- اجتماعی به گونه ای است که این مکان معمولاً تا پاسی از شب محل مراجعه و رفت و آمد اهالی است. بنابراین مسجد پس از غروب آفتاب باید هویت خود را به عنوان یک مرکز مهم مذهبی- اجتماعی تاکید کرده، بدنه آن به عنوان نماد شهری به عابران معرفی شود و گلدسته ها به عنوان نشانه، رهگذران را از فاصله دور راهنمایی کند.
این فرآیند، با تاباندن چند نورافکن به ساختمان مسجد آنطور که فعلاً رسم است میسر نیست، بلکه کلیه اقداماتی که برای مسجد در در چارچوب طراحی شهری در نظر گرفته شده، باید قابلیت های آن در تاریکی شب را نیز حفظ کند. این کار باید از بدو طراحی ساختمان به صورت طراحی توأمان معماری و مدل سازی نور که دیگر جزء مصالح مسجد محسوب می شود، مورد توجه قرار گیرد.
نمایش خاص ساختمان، زوایا و گوشه ها، تاکید بر قسمت های مختلف نما، چگونگی نمایش خاص گلدسته ها برای فواصل دور و... از جمله مواردی هستند که مدل سازی نور در ارائه آن موثر و دخیل هستند.
