■ اصول طراحی میدان ها بخش شهرسازی

اصول طراحی میدان ها
تعریف :
میدان به فضای بازی در برخوردگاه چند خیابان در شهرها و روستاها گفته می‌شود که برای جمع شدن مردم یا روانسازی شدآمدها ساخته می‌شود.
از میدان‌ها برای دستفروشی، برپایی بازارهای روز، برپایی تظاهرات و غیره هم استفاده می‌شود. در بسیاری از میدان ها، چمن، فواره، یادمان و تندیس‌هایی به منظور زیباسازی ساخته و نهاده می‌شود.
نهادهای بزرگ شهری و کشوری مانند شهرداری ها و وزارتخانه‌ها هم معمولاً در دور میدان های اصلی شهرها قرار دارند.
میدان یا فضای عمومی شهر و محله از همان آغاز ، از عهد باستان گرفته تا به امروز ، نقش جمع کردن خانه ها یا عناصر شهری و محله ای را داشته است . در واقع گردآمدن حول یک فضاست که میدان را شکل می دهد . ۱ ) موقعیت میدان نسبت به راه های منتهی به آن:

الف ) میدان در محل تقاطع راه ها
بسیاری از میدان های عمومی، محله ای ، ارتباطی و برخی از سایر میدان ها در محل تقاطع راه های شهری ، ناحیه ای و محله ای پدید می آمدند . نقش و کارکرد اولیه و مهم این نوع میدان ها ، جنبه ارتباطی داشت . در حالتی که میدان پیش از یک طرح فکر شده ، در محل تقاطع راه ها پدید می آمد ، معمولاً ترکیب هندسی محل های اتصال راه ها به میدان ، تابع نظم و الگوی سازمان یافته ای نبود . اما در صورتی که یک میدان را که نخست طراحی و سپس احداث می کردند ، اگر امکان سامان دادن محل ورود همه راه ها به میدان وجود نداشت ، سعی می کردند که محل ورود حداقل یک یا چند راه مهم را در مکان های هندسی خاص و نقاط عطف میدان قرار دهند . میدان نقش جهان اصفهان چنین وضعی دارد ، به این ترتیب که دهانه بازار را روی محور طولی و در وسط شمالی میدان و رو به روی مسجد جامع عباسی طراحی و احداث کرده اند ، در حالی که بقیه راه ها در مکان های فرعی تر به میدان متصل شده اند .

ب ) میدان در کنار راه
برخی از میدان ها در کنار راه های مهم شهری پدید می آمدند . در این صورت سه حالت وجود داشت . نخست اینکه میدان در جبهه متصل به راه دارای یک حصار بود که فضای آن را از فضای راه متمایز می کرد و تنها توسط یک یا چند فضای ورودی ، امکان دسترسی به آن وجود داشت ، مانند میدان مشق تهران که در کنار خیابان سپه ( امام خمینی ) قرار داشت . دوم حالتی بود که میدان توسط عناصری غیر معمارانه یا معمارانه از راه متمایز می شد ، اما در طول راه امکان دید به آن کم و بیش وجود داشت و دسترسی به آن نیز از نقاط مختلف و متعدد مسیر بود ، مانند میدان گنجعلی خان کرمان که فضای آن توسط جرزها و طاق های متعدد از فضای بازار کنار آن متمایز شده است . در حالت سوم ، راه از درون فضای میدان عبور می کرد و فضای آن ، جزیی از فضای میدان محسوب می شد . بسیاری از میدانچه های محله ای ( مانند میدانچه یا حسینیه سنگ در نایین ) و بعضی از سایر انواع میدان ها چنین وضعی داشتند .

ج ) میدان در امتداد راه
بسیاری از انواع میدان ها به گونه ای در امتداد مسیر راه ها قرار داشتند که راه مکانی واقع در یکی از اضلاع میدان به آن منتهی و از مکانی واقع در ضلعی دیگر از آن منشعب می شد . نحوه اتصال و انشعاب را به میدان نسبت به اضلاع و محورهای آن دارای دو حالت بود . در حالت اول ، راه در امتداد محوری مستقیم که به موازات دو ضلع و عمود بر اضلاع دیگر از میدان عبور می کرد . در بعضی موارد این محور از وسط اضلاع میدان می گذشت ، مانند میدان ارگ در تهران قدیم که راهی در امتداد محور شمالی _ جنوبی از وسط آن می گذشت . در حالت دوم ، راه در امتداد محوری که با هیچ کدام از اضلاع میدان موازی نبود ، یعنی به صورت مورب ، از میدان عبور می کرد .
۲ ) شکل زمین
الف ) شکلهای منظم
بسیاری از میدان های حکومتی ، نظامی و محله ای و بعضی از میدان های تجاری درون شهری دارای زمینی هندسی شکل بودند که بیشتر آنها مستطیل و در مواردی مربع بود . قابل ذکر است که همه میدان هایی که ابتدا طراحی و سپس احداث می شدند کم و بیش دارای زمینی هندسی شکل و منظم بوده اند . همچنین بسیاری از میدان هایی که به تدریج ساخته می شدند ، از شکلی کم و بیش منظم و هندسی برخوردار می شدند شکل دایره که امروزه برای بیشتر میدان های ارتباطی شهرها مورد استفاده قرار می گیرد ، ناشی از نحوه کارکرد و حرکت اتومبیل است و در گذشته بندرت برای میدان کاربر می یافت .

ب ) شکلهای غیر منظم
بعضی از انواع میدان ها مانند میدان های تجاری و به خصوص میدان های برون شهری مانند میدان های اسب و کاه و غیره فاقد زمینی هندسی شکل و حتی گاه فاقد ابعاد معین بودند . در بعضی از موارد یک یا چند جبهه از این گونه میدان ها توسط عوارض و پدیده های طبیعی یا فضاهای ساخته شده از میدان محدود می شد . ۳ ) خصوصیات حجمی فضای باز

الف ) محصور
بیشتر میدان های شهری توسط فضاها ، عناصر و احجامی که در پیرامونشان قرار داشتند ، محصور می شدند . البته حد محصور بودن و تناسبات فضایی انواع آنها با یکدیگر متفاوت بود چنان که میدان های عمومی ، حکومتی و نظامی بسیار وسیع و دارای یک مقیاس اجتماعی و متناسب با تجمع افراد زیاد بودند ، در حالی که میدان های ناحیه ای و محله ای کوچکتر و فضای آنها محصورتر بود ( در بعضی از موارد به علت ابعاد کوچک این میدان ها ، آنها را میدانچه می نامیدند . )

ب ) نیمه محصور
بعضی از میدان های شهری که به تدیج شکل گرفته بودند غالباً در مراحل نخستین شکل گیری خود در یک یا چند جبهه فاقد بدنه یا فضاهای جانبی بودند . همچنین برخی از میدان های نظامی و میدان های ورزشی به خصوص میدان های نظامی و ورزشی تنها در یک یا دو جبهه دارای حجم یا بدنه ساخته شده و در نتیجه نیمه محصور بودند .

ج ) نامحصور
بیشتر میدان های برون شهری از جمله میدان های تجاری فاقد حصار و سطوح جانبی ساخته شده بودند . میدان گل فروش ها در حوالی میدان خراسان تهران که اکنون نیز دایر است ، نمونه خوبی از این گونه میدان هاست . البته این مکان در گذشته خارج از محدوده شهر قرار داشته و محوطه آن تاکنون استعداد کافی برای پذیرش سایر عملکردهای شهری را نداشته است ، هر چند که در اثر تحولاتی که درآن نواحی پدید آمده ، ممکن است در آینده نزدیک فعالیت های دیگری در آنجا جایگزین فعالیت کنونی آن شود . ۴ ) خصوصیات فضاهای ساخته شده پیرامون میدان

الف ) وابسته و متعلق به میدان
پیرامون همه میدان هایی که پس از طراحی ساخته می شدند ، کم و بیش بناها و فضاهایی با کارکردی متناسب با نقش کارکردی میدان و همزمان با آن ساخته می شد و به این ترتیب پیرامون میدان بناهایی قرار می گرفت که از نظر کارکردی و کالبدی وابسته و متعلق به میدان بود . میدان نقش جهان اصفهان ، میدان گنجعلیخان کرمان و میدان توپخانه تهران ( با خصوصیات کالبدی دوره قاجار ) از این نوع میدان ها به شمار می آیند .

ب ) مستقل از میدان
چنان که گفته شد بیشتر میدان های برون شهری حصار یا فضای ساخته شده طراحی شده و معمارانه نداشتند . علاوه بر این ، بعضی از میدان ها و از جمله میدانچه های شهری فاقد فضای ساخته شده ای بودند که وابسته و متعلق به میدان باشد ، بلکه فضای باز این میدان ها توسط بناها و فضاهای متعدد و مستقل پیرامونشان که در زمان های مختلف ساخته شده بودند احاطه شده بود ، میدان کهنه ( سبز میدان ) اصفهان و برخی دیگر از سبزه میدان ها در سایر شهرها و بسیاری از میدانچه های محله ای در بیشتر شهرهای قدیمی از این گونه بوده اند. ۵ ) خصوصیات معماری سطوح جانبی

الف ) طراحی شده
همه میدان هایی که فضاهای ساخته شده پیرامون آنها همزمان با فضای باز و در پیوند با آن طراحی و سپس ساخته می شدند ، دارای سطوح جانبی طراحی شده بودند . زیرا همواره همه سطوحی را که به سمت فضای باز میدان قرار داشتند هماهنگ و متناسب با هم طراحی می کردند . در نتیجه چهار جبهه فضای باز این گونه میدان ها را سطوح طراحی شده و هماهنگ با یکدیگر فراگرفته بود .
سطوح جانبی برخی از میدان های فاقد فضای طراحی شده وابسته به میدان آن را توسط پوسته ای معمارانه به گونه ای می پوشاندند که میدان دارای سطوح جانبی طراحی شده می گردند و به این ترتیب نمای خارجی فضاهای مستقل پیرامون میان را با یکدیگر هماهنگ می کردند . این پوسته و بدنه در مواردی تنها شامل یک دیوار و سطح طراحی شده ، و سایر موارد شامل یک فضای کم عمق طراحی شده مانند یک ردیف رواق و ایوان می شد که پیرامون فضای باز را فرا می گرفت .
بسیاری از میدانچه های محله ای دارای چنین خصوصیتی بودند ، زیرا بیشتر آنها در یک یا چند جبهه توسط فضاهای متعلق به واحدهای مسکونی ، که فاقد نمای خارجی طراحی شده بودند ، محصور می شدند .

ب ) طراحی نشده
سطوح جانبی میدانچه ها که فضای باز آنها بین واحدها و فضاهای کالبدی متعدد و مستقل از یکدیگر محصور شده بود ، متشکل از نماهایی ناهماهنگ و طراحی نشده می گردید ، زیرا بیشتر واحدهای معماری و شهری در بسیاری از شهرهای تاریخی و بافتهای قدیمی ، فاقد نماهای طراحی شده در همه سطوح خارجی بودند .
۶) پوشش
الف ) باز
بیشتر میدان های شهری ، ناحیه ای و محله ای سرباز و بدون پوشش ( سقف ) بودند اما برخی از فعالیت های واقع در این میدان ها که به فضای سرپوشیده نیاز داشتند مانند بعضی از خرده فروشی هایی که کالای خود را در یک فضای موقت اما سرپوشیده عرضه می کردند ، با بر پا کردن چادر یا سایر سازه های سبک ، فضایی سرپوشیده برای خود ایجاد می کردند . علاوه براین در هنگام برگزاری بعضی از مراسم و تشریفات عمومی و رسمی در میدان های بزرگ ، بخشی از فضای میدان را که محل استقرار بزرگان بود ، توسط چادر و سایر سازه ها سرپوشیده می کردند . همچنین بالای معدودی از میدانچه های محله ای موسوم به حسینیه یا تکیه را نیز در هنگام برگزاری مراسم عزاداری و تعزیه در ماه مبارک رمضان و ماه محرم با چادر و مانند آن می پوشاندند .

ب ) سرپوشیده
برخی از میدانچه ها را که در امتداد مسیر بازار یا راه های پرتردد قرار داشتند ، مانند تکیه ( میدانچه ) تجریش ، تکیه پهنه سمنان ، سرپوشیده می ساختند . فضای باز بعضی از این گونه میدانچه ها ، محل استقرار فروشندگان دوره گرد و خرده فروشان می شد و در صورتی که حجره هایی پیرامون آنها وجود داشت ، به فضاهای تجاری تبدیل می گردید .

ج ) دارای فضاهای سرپوشیده
بعضی از میدان ها به خصوص میدانچه های محله ای در پیرامون فضای باز دارای فضاهای سرپوشیده ای بودند که در موقع برگزاری مراسم ، مردم در آن ها مستقر می شدند و به تماشای مراسم می پرداختند . بیشتر این فضاها به صورت ایوان هایی بودند که پیرامون فضای باز میدان ساخته می شدند . در برخی موارد در امتداد محورهای تقارن فضای باز میدان ، ایوان و شاه نشین هایی که می ساختند که محل استقرار بزرگان شهر یا محله بود فضای ساخته شده پیرامون بعضی از این میدان ها دو طبقه بودند . در این حالت ، معمولاً در طبقه دوم رواقهایی می ساختند که در هنگام تجمع ، محل استقرار زنان بود .

بررسی نمونه های موردی:

میدان نقش جهان - اصفهان
این میدان( میدان نقش جهان ) یک مجموعه عالی معماری و هنری است که در زمان احداث در قرن 16 میلادی ( دهم هجری ) در جهان بی نظیر بوده است.
این میدان و دیگر آثار تاریخی اطراف آن شامل مسجد امام ( مسجد جامع عباسی ) ، کاخ عالی قاپو ، مسجد شیخ لطف الله و سر در بازار قیصریه ، اثر فکر خلاق و دستان هنرمند معماران ورزیده ایرانی بویژه شیخ بهائی ، استاد علی اکبر اصفهانی ، و استاد محمد رضا اصفهانی است .
میدان نقش جهان یکی از سه مکان ارزشمند فرهنگی کشور است که در کنار تخت جمشید و چغازنبیل در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفته است. قبل از اینکه اصفهان به پایتختی صفویه انتخاب شود در محل این میدان باغ وسیعی به نام نقش جهان وجود داشته است ، در دوره شاه عباس اول باغ را تا حدود امروزی آن وسعت دادند و در اطراف آن بناهای مشهوری بوجود آمد.طول میدان 500 متر و عرضش حدود 165 متر می باشد. طراحی و ساخت بناهای مشهور اطراف آن به نحوی است که اضلاع شمالی و غرب به کار دنیا و دو ضلع شرقی و جنوبی به کار آخرت اختصاص داده شده است .مسجد امام یا مسجد جامع عباسی در جنوب ، مسجد شیخ لطف الله در شرق ، کاخ عالی قاپو در غرب و قیصریه و بازار در شمال آن واقع گردیده اند.میدان نقش جهان امام همراه با بناهای شاخص پیرامونش ، روایتی عالی از شیوه اصفهان در معماری ایرانی دانسته می شود و علاوه بر اینکه در ارتباط با چهار باغ و مجموعه بنا و باغهای آن آیینه تمام نمای مکتب اصفهان در شهر سازی است ، بخشی با اهمیت از شالوده شهری اصفهان ، عصر صفوی نیز بشمار می آید.گذشته از ارزشهای معمارانه ، چنانکه از نامش نیز پیداست ، نقشی از جهان آرمانی عصر صفوی است که کار گزارانش در کار همنشینی دو نهاد دین و دولت در بستر زندگی اجتماعی مردم ایده ها و تجربه های زیادی داشته اند، چنانکه به سهولت میتوان نماد وظهور دو نهاد مذکور – مسجد وکاخ را در بطن زندگی اجتماعی مردم که در بازار اطراف میدان متجلی شده است ، درک کرد.
این میدان در سدهٔ یازدهم هجری قمری (سدهٔ هفدهم میلادی) یکی از بزرگ‌ترین میدان‌های جهان بوده‌است و در دوره شاه عباس و جانشینان او محل بازی چوگان، رژهٔ ارتش، چراغانی، و محل نمایشهای گوناگون بوده‌است. دو دروازه سنگی چوگان از آن دوره هنوز در میدان باقی است که از انجام ورزش چوگان در آن دوره حکایت می‌کند. این میدان همچنین محل برگزاری جمعه بازارهای عظیم بوده‌است.
یکی از اولین مراسم رسمی که در این میدان برگزار شده‌است، بازگشت پیروزمندانه امامقلی خان از فتح جزیره هرمز به پایتخت (اصفهان) بوده‌است.
این میدان که در بخش شمالی شهر اصفهان ساخته شده و در دوره قاجار، مانند سایر بناهای تاریخی اصفهان مورد بی مهری حکام محلی علی الخصوص شاهزاده ظل السلطان و شاهزاده صارم الدوله قرار گرفت و تا مرز تخریب نیز پیش رفت. در دوره رضا شاه میدان و ابنیه اطراف آن به شکل کنونی مرمت گردیدند. از سال ۱۳۶۸ به بعد تردد خودروها در بخش جنوبی ممنوع گردید و تردد در این بخش به صورت پیاده یا با درشکه صورت می‌پذیرد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، این میدان محل برگزاری نماز جمعه و اجتماعات سیاسی نیز می‌باشد. دور تا دور میدان را بازار صنوف صنایع دستی اشغال کرده و به لحاظ توریستی بودن از رونق خوبی برخوردارند.

میدان آزادی
میدان آزادی با وسعتی در حدود 78 هزار مترمربع بزرگ ترین میدان در میان کشورهای خاورمیانه است. این میدان که به نام میدان شهیاد معروف است اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال۱۹۷۹ به دلیل اجتماعی که مردم در استقبال از آیت الله خمینی در بازگشت از پاریس به تهران در این میدان انجام داده بودند و سرانجام ۱۰ روزپس از آن به سرنگونی حکومت پیشین انجامید، به میدان آزادی تغییر نام داد. هرچند نام میدان شهیاد به آزادی تغییر کرده اما هنوز بسیاری از ایرانیان به خصوص مهاجران ایرانی این میدان را به نام شهیاد می شناسند
تاریخچه برج آزادی به سال 1345 شمسی بر می گردد . در این سال طرح یک نماد معرف ایران بین معماران ایرانی به مسابقه گذاشته می شود و در نهایت طرح مهندس حسین امانت ، بیست و شش ساله و فارغ التحصیل دانشگاه تهران برنده و برای ساخت انتخاب می شود.
عملیات بنا برج آزادی در یازدهم آبان 1348 شمسی آغاز می شود و پس از بیست و هشت ماه کار ، در 24 دیماه 1350 با نام برج شهیاد به بهره برداری میرسید.
معماری برج آزادی تلفیقی از معماری دوران هخامنشی، ساسانی و اسلامی است. این بنای سه طبقه چهار آسانسور و دو راه پله و 286 پلکان دارد. در محوطه زیرین آزادی چندین سالن نمایش، نگار خانه ، کتابخانه ، موزه و...قرار دارد.

گفت و گو با حسین امانت، طراح میدان و برج آزادی تهران
نقوشی که در میدان هست و باغچه ها و گل کاری ها را شکل می دهد، از طرح داخلی گنبد مسجد شیخ لطف الله اصفهان الهام گرفته شده؛ منتها هندسه دایره گنبد تبدیل به بیضی شده است.
روابط لوگاریتمی جالبی در هندسه و ابعاد گنبد مسجد شیخ لطف الله هست که دانش عمیق ریاضی معماران ایران در دوره های گذشته را نشان می دهد. اگر این طرح که در میدان استفاده شده به هم بخورد، ایده اصلی کار از بین خواهد رفت.
طرح آب نما و فواره ها هم ملهم از باغ های ایرانی است. همین طور شیب میدان با دقت و به منظور خاصی طراحی شده، زمین زیر برج کاملا صاف است. این صافی و آن شیب میدان وقتی به هم می رسند، خط های قوسی جالبی را ایجاد می کنند. در بازسازی میدان باید به این ظرایف توجه کرد.
کاشی کاری شیارهای نمای اصلی و روی گنبد اغلب خرد شده است. این اشکال کاشی معرق ایرانی است که که می دانید از تکه های کوچکی که کنار هم می گذاریم، تشکیل شده و در زمستان با نفوذ برف و باران یخ می زند، می شکند و فرو می ریزد. میدان مشق ؛ عمارت قزاقخانه
این عمارت هسته اولیه مجموعه ی میدان مشق است که در دوره فتحعلی شاه به عنوان پادگان نظامی در شمال شهر تهران دوره صفوی بنیان نهاده شد. عمارت نظامی میدان مشق که بعدها به عمارت قزاقخانه موسوم شد ، چندین دوره ساخت و ساز را شامل شده و عمده ترین تغییرات انجام شده در آن در دوره ناصرالدین شاه قاجار و رضاشاه صورت گرفته است.
در اوایل حکومت ناصرالدین شاه، محل فعلی اداره ی پست، شهربانی سابق، وزارت دفاع ملی و ... سراسر بیابان بود و سربازان در آن «مشق» می کردند، به همین سبب آن را میدان مشق می نامیدند. در دوران پهلوی دوم در بخشی از آن بناهای نظامی و دولتی ایجاد گردید و قسمتی از آن هم به صورت گردشگاه در آمد که به آن باغ ملی می گفتند. اما چندی نپایید که آن بخش هم به تصرف ساختمان ها درآمد، ولی با اینهمه نام آن و سردرش هنوز تا این زمان پابرجاست.به تدریج در فضای باز مقابل این عمارت ساختمان های دولتی چون کاخ شهربانی ، کاخ وزارت خارجه ، موزه ایران باستان ، شرکت نفت ایران و انگلیس و عمارت پست بنا شد.از حوادث مهمی که در این میدان روی داد، می توان به اعدام میرزا رضا کرمانی ضارب ناصرالدین شاه اشاره داشت. میدان گنجعلی خان کرمان
از دیگر آثاری که از مجموعه گنجعلی خان بر جای مانده، میدانی در بخش مرکزی شهر کرمان است که در حاشیه بازار بزرگ واقع شده است. میدان گنجعلی خان همانند میدان های نقش جهان در اصفهان و یا میرچخماق در یزد، در اطراف خود بعضی از عناصر شهری را گردآورده است. در سه ضلع میدان گنجعلی خان بازار واقع شده و در ضلع دیگرش سرای گنجعلی خان قرار دارد. وجود حمام، آب انبار، ضرابخانه و همجواری با بازارها و چهار سوق، این مجموعه به هم تنیده را کامل کرده است.طاق نماهای آجری، کاشی کاری، فضای سبز، حوض آب و دیگر آثار دیدنی، بر زیبایی این میدان افزوده اند.
طول میدان 100 متر و عرض آن 50 متر است. در شمال میدان، ضرابخانه و بخشی از بازار مسگران واقع است. در جنوب آن بازار و حمام گنجعلی خان قرار دارد و مسجد و سرای گنجعلی خان در شرق میدان واقع شده اند. در قسمت غربی میدان نیز آب انبار گنجعلی خان و بخشی از بازار مسگرها واقع شده است.

میدان ارگ تهران
نخستین قسمت ارگ سلطنتی قدیم که از شهر به آن وارد می‌شدند، میدان وسیعی از عهد صفویه‌ بود، که در زمان فتح‌علی شاه به آن میدان ارگ‌، و بعدها میدان شاه و میدان توپ‌خانه‌، و بالاخره باغ گلشن می‌گفتند، و اینک همان میدان ارگ نام دارد.
بین شهر قدیم تهران و دیوار جنوبی ارگ، خندق عمیقی وجود داشت که برای عبور از آن و ورود به داخل حصار ارگ‌، ناچار می‌بایست از پلی چوبی معروف به تخته پل‌، که روبه‌روی سبزه میدان قرار داشت‌، می‌گذشتند و این پل تنها راه ورود به ارگ از سمت شهر و جنوب بود. ارگ از میدانهای مهم دارالخلافه تهران بود که سابقه آن به دوره شاه تهماسب صفوی می رسید. این میدان در گذشته محصور بود و اطراف آن را خندق حفر کرده بودند و بیشتر بناهای سلطنتی در داخل آن قرار گرفته بود. نام این میدان از زمان فتحعلی شاه به یادگار مانده است. در زمان ناصرالدین شاه، آن را به اسامی مختلف؛ میدان شاه، میدان توپخانه و باغ گلشن می نامیدند و اینک به همان نام قدیمی ارگ معروف است.
چون میدان ارگ صحرایی بی نظم و ترتیب و پرگرد و غبارو در مدخل عمارت سلطنتی آن‌، محل بسیار نامناسبی بود، در عهد سلطنت محمد شاه مختصر تغییراتی در وضع آن دادند و دراطراف آن حجره‌هایی برای توپ چیان تهران ساختند.
درسال ۱۲۶۷ ه. ق‌، اوایل سلطنت ناصرالدین شاه به دستور میرزا تقی خان امیر کبیر قلعه ارگ سلطنتی را تعمیر کردند. ضمناً میدان ارگ را نیز باز سازی کردند و آن را میدان توپ‌خانه نامیدند. در سال ۱۲۷۱ ه.ق، حجره‌های توپ چیان را مرمت و با ایجاد انبار فراش خانه آن جا را منظم و آباد کردند، ولی چون اصولاً میدان مزبور تنها گذرگاه مردم و چهارپایان از شهر به ارگ سلطنتی و قسمت‌های شمالی‌تر آن بود، به علت سنگ فرش نبودن و وجود توپ‌ها و توپ‌چیان‌، محل پرمشغله و کثیفی در مدخل کاخ‌های سلطنتی بود.
میدان توپخانه تهران قبل از توسعه آن، در سال 1284 هجری قمری میدان ارگ فعلی بود. در این زمینه تصویری به وسیله یک نقاش فرانسوی از سال 1264 برابر 1848 میلادی برجای مانده است. در این تصویر در جبهه شمال، برج و باروی ارگ تهران در جایی که ساختمان کنونی شرکت مخابرات ایران قرار دارد، ترسیم شده است. میدان توپخانه جدید در شمال ارگ ناصرالدین شاه، در سال 1301 هجری قمری به دستور میرزا تقی خان امیر کبیر تجدید بنا شد. وقتی حصار ارگ سلطنتی را تعمیر می کردند محمد ابراهیم خان وزیر نظام، میدان توپخانه را رسما به این نام خواند. این میدان در دو طبقه بنا شد. طبقه زیرین برای قرار دادن نمونه توپ ها و طبقه دوم برای اقامت توپچیان اختصاص یافت. این میدان دارای چند دروازه از جمله در شمال شرقی- خیابان لاله زار- و در جنوب شرقی- ناصریه- و در شمال غربی خیابان علاءالدوله در جنوب غربی- خیابان همایون- که آن را دروازه الماسیه و باب همایون می نامیدند. در وسط میدان توپخانه حوضی پر آب وجود داشت ، درانتهای شرقی این میدان عملا ساختمان نسبتا عظیمی قرار داشت که دارای معماری ایرانی و اروپایی با قوس های هلالی شکل بود. در گذشته کف میدان با سنگ مسطح فرش شده بود. در دوره ناصرالدین شاه در روز عید قربان شتر قربانی می کردند که این کار سال ها ادامه داشت. گفتنی است ، در حال حاضر این مکان ، میدان ا مام خمینی نامیده می‌شود.
محدوده جغرافیایی ارگ تهران در زمان ناصرالدین شاه، در مقایسه با وضع خیابانهای جدید تهران، چنین بود: از شمال به محوطه بین ضلع جنوبی میدان سپه و قسمتی از خیابان سپه (خیابان مریضخانه سابق) و خیابان بوذرجمهری تا چهار راه گلوبندک، از جنوب به خیابان ناصر خسرو ناصریه)، از شرق به خیابان خیام (جلیل آباد) و از مغرب به گلوبندک تا میدان امام خمینی(ره).
میدان ارگ هم اکنون، به واسطه وجود دادگستری ودادسرا ها ، از شلوغ‌ ترین مناطق مرکزی تهران است‌.